راه روانى یا فطرى
مقدمه: یکى از راههاى شناخت‏خداوند، خداشناسى از راه فطرت یا برهان فطرت است. درباره اینکه آیا حسى بنام حس خداشناسى در ذات انسان وجود دارد یا نه، در میان دانشمندان بحث‏شده و وجود چنین حسى نشان داده شده است در این مقاله به این مطلب پرداخته شده و وجود این حس اثبات گردیده است.

راه روانى یا فطرى به این صورت است که ازراه وجود خود انسان، خدا را اثبات کرده‏اند به این معنا که گفته‏اند احساس‏وجود خدا در انسان هست‏یعنى در فطرت و در خلقت هر کسى یک احساسى و یک تمایلى وجود دارد که این احساس و تمایل خودبه خود انسان را به سوى خدا مى‏کشاند.از این جهت مثل خدا و انسان مثل مغناطیس و آهن است.یک چیزى وجود دارد به‏نام «مغناطیس‏» که یک چیز دیگرى را به نام «آهن‏» جذب مى‏کند.این راه فقط این را مى‏گوید که یک چنین جاذبه‏اى رامن احساس مى‏کنم(چون راه روانى است)، یک چنین جاذبه‏اى میان انسان و میان آن حقیقتى که نامش خداست وجود دارد.به‏دلیل وجود این جاذبه، پس یک چنین حقیقتى هست.باید ببینیم که این حرف را کى گفته و توضیحش چیست.

ببینید، انسان به طور کلى دو دستگاه دارد: یک دستگاه‏عقل و فکر و اندیشه که حس مى‏کند یعنى درک مى‏کند، مى‏بیند، با حواس پنج‏گانه یا بیشتر خودش حس مى‏کند، باعقل و فکر خودش فکر مى‏کند، همان دستگاهى که علوم و فلسفه‏ها را براى بشر به وجود مى‏آورد.یک کانون دیگرى هم‏در وجود انسان هست که آن را کانون تمایلات و کانون احساسات مى‏نامند. احساسات غیر از حس است، به اصطلاح معروف‏مربوط به دل انسان است.در وجود انسان یک سلسله خواسته‏ها طبعا وجود دارد، مثلا غیر از تمایلات حیوانى که همه مى‏دانیم‏مثل تمایل به خوراک و تمایل جنسى، یک سلسله تمایلات عالى در وجود انسان هست، لا اقل روى این تمایلات عالى‏بحث است، مثل تمایلى که در وجود انسان به امور اخلاقى هست‏یعنى به نیکوکارى، به خدمت، به احسان.تمایلى در وجودانسان به کاوش و تحقیق هست‏یعنى انسان که علاقه‏مند است به کاوش کردن، حس کاوشگرى در انسان هست، حس تحقیق‏در انسان هست، انسان در مقابل هر مجهولى قرار بگیرد خواه آنکه در کشف این مجهول منافعى داشته باشد یا منافعى‏نداشته باشد، یک حس «باید ببینم‏» ، «باید بفهمم‏» ، «باید درک کنم‏» در او هست، دلش مى‏خواهد که پرده مجهول را عقب‏بزند، این خودش یک تمایلى در وجود انسان است.ما حالا در مقام تعریف هستیم، در مقام‏اثبات نیستیم.هستند کسانى که این تمایلات را قبول ندارند ولى اکثریت

دانشمندان اینهارا قبول دارند.این کسى که مى‏گوید خداشناسى فطرى است، مى‏گویددر وجود انسان یک تمایل عالى هست که آن تمایل به پرستش است; خودش رابا یک حقیقتى وابسته و پیوسته مى‏داند و دلش مى‏خواهد به آن حقیقت نزدیک شود، از زندان‏«خودى‏» خارج شود، او را تسبیح کند، او را تنزیه کند، به سوى او برود.

یک تمایل این‏گونه در وجودش هست که او را مى‏کشد.روى این حساب پس در دل انسان نه درمغز انسان، در کانون تمایلات و احساسات انسان،پایه خداشناسى هست از باب اینکه در اینجا یک تمایلى به سوى خدا هست.

این حرف را چه کسى گفته است؟ما در همه مباحثى‏که بعدها بحث مى‏کنیم، یکى از مباحثمان این است که ببینیم در قرآن آیا یک حرف پایه‏اى دارد یا ندارد؟ دانشمندان در این زمینه چه گفته‏اند، قدیم و جدید؟مانمى‏خواهیم درباره این مطلب زیاد بحث کنیم; فقط آن مقدار لازم را بحث مى‏کنیم، به اشاره اکتفا مى‏کنیم.اما در قرآن‏کریم ریشه این مطلب را ما به خوبى پیدا مى‏کنیم، همان آیه‏اى که مى‏فرماید: «فاقم وجهک للدین حنیفا فطرة الله التى فطر الناس‏علیها»(1) دین را یک امر فطرى مى‏داند، همان تمایل دینى را در فطرت هر کسى موجود مى‏داند، میل به سوى حق‏را در وجود هر کسى فطرى مى‏داند; و تنها این نیست، به صورتهاى مختلف این[حقیقت]در قرآن بیان‏شده، [از جمله]همین آیه‏اى که به اصطلاح «آیه ذر» نامیده مى‏شود.

در قرآن نام عالمى به نام عالم «ذر» [به صورت]جدانیست ولى چنین حقیقتى هست: و اذ اخذ ربک من بنى آدم من ظهورهم ذریتهم و اشهدهم على‏انفسهم الست بربکم قالوا بلى شهدنا ان تقولوا یوم القیمة انا کنا عن هذا غافلین (2) .

مسلم این آیه یک رمزى، یک حقیقتى را دارد مى‏گوید.آیه‏نمى‏گوید که خداوند ذریه آدم را از پشت آدم بیرون کشید; آیه مى‏گوید که ذریه هر کسى، ذریه همه مردم را درپشت همه مردم بیرون کشید: «و اذ اخذ ربک من بنى آدم من ظهورهم(نه «من ظهر آدم‏» ) ذریتهم‏» .در آنجا که مردم هنوزدر اصلاب آباء بودند، اینها را بر نفس خودشان گواه گرفت و از آنها پرسش کرد: «الست بربکم‏» آیا من پروردگار شما نیستم؟اینها در همان

.............................................................. 1.روم/30. 2.اعراف/172.

مرحله‏تصدیق کردند و گفتند: بلى.

- این‏اشاره‏اى به آدم و حوا نیست؟ استاد: «ظهورهم‏» دارد، «ظهورهما» که ندارد.بعدهم نسبت به حوا که «ظهر» صادق نیست، نسبت به او «بطن‏» صادق است. «ظهر» را نسبت به مرد مى‏گویند.

آیه مى‏خواهد بگوید انسان‏قبل از آنکه در این دنیا به شکل انسان به وجود بیاید، در خمیره‏اش‏اقرار به وجود خداوند هست. بلکه قرآن یک اصل کلى‏ترى را بیان مى‏کند;اصل کلى‏تر قرآن این است که در تمام موجودات تمایل به حق وجود دارد: افغیردین الله یبغون و له اسلم من فى السموات و الارض (1) .

چقدر ما آیه در قرآن‏داریم به عبارت: «سبح لله ما فى السموات و الارض‏» ، «یسبح لله ما فى‏السموات و الارض‏» ، «لله یسجد من فى السموات(یا ما فى السموات)» .

با تعبیر «سبح‏» ، «یسبح‏» ، «یسجد» قرآن مى‏خواهدبگوید که تمام مخلوقات در باطن ذات خودشان مسبح پروردگارند، منزه پروردگارند و به سوى او - بخواهند یا نخواهند- در حرکت و تکاپو هستند و مى‏روند، ولى خوب ما نمى‏خواهیم به قرآن استدلال کرده‏باشیم، ما مى‏خواهیم بگوییم این مطلب در قرآن هم تایید شده است.

عرفاى خودمان که در این‏زمینه، دیگر فوق العاده داد سخن داده‏اند.آنچه شما در زبان عرفان به‏نام «عشق‏» مى‏شنوید همین است: شورش عشق تو در هیچ سرى نیست که نیست منظر روى تو زیب نظرى نیست که نیست(2)

.............................................................. 1.آل عمران/83. 2.ادامه غزل به این صورت است: نیست‏یک مرغ دلى کش نفکندى به قفس تیر بیداد تو تا پر به پرى نیست که نیست نه همین از غم او سینه ما صد چاک است داغ او لاله صفت بر جگرى نیست که نیست موسى‏اى نیست که دعوى انا الحق شنود ورنه این زمزمه اندر شجرى نیست که نیست چشم ما دیده خفاش بود ورنه تو را پرتو حسن به دیوار و درى نیست که نیست گوش اسرار شنو نیست و گرنه «اسرار» برش از عالم معنا خبرى نیست که نیست

غزلى است‏از حاجى سبزوارى که غزل حافظ را استقبال کرده است.در این زمینه،دیگر زبان شعراى ما پر است و نمى‏خواهیم واردش بشویم.فقط همین قدر مى‏خواهیم‏اشاره کنیم به این مطلب که عرفا عشق الوهى را در فطرت همه انسانها مى‏دانند.حتى راجع به آیه «و قضى ربک الا تعبدواالا ایاه‏» (1) خدا حکم کرده است که جز او هیچ چیزى را پرستش نکنید) - براى اینکه بدانید که مطلب را تا کجاها برده‏اند- عرفا یک حرفى گفته‏اند که داد و قال فقها را بلند کرده‏اند.عرفا گفتند این قضا قضاى تکوینى است و اجتناب ناپذیراست(اتفاقا از ابن عباس هم روایتى در همین زمینه هست)یعنى براى بشر امکان ندارد غیر خدا را پرستش‏کند.مى‏گوید پس بت پرست چیست؟مى‏گوید بت پرست هم خودش نمى‏داند خدا را پرستش مى‏کند، طبیعتش او را به دنبال خداراه انداخته است ولى اشتباه در تطبیق مى‏کند.در همین جا یک حرفهایى زدند که دیگر سر و صدا هم راه انداخته: مسلمان گر بدانستى که بت چیست یقین کردى که دین در بت پرستى است این یک طنزى به این مطلب است، نه اینکه بخواهدبت پرستى به این مفهوم کثیفش را تایید کند.مى‏خواهد بگوید آن بت پرست هم در واقع خداپرست است، یعنى آن‏حس پرستش واقعى خداست که او را به این طرف و آن طرف کشانده، منتها خدا را گم کرده، معبود واقعى خودش را گم‏کرده، حقیقت را گم کرده، به مجاز چسبیده اما علت چسبیدنش به مجاز، آن حس واقعى است که او را به دنبال حقیقت روان کرده است.

نظر فلاسفه و روان شناسان جدید این طور نیست‏که علماى جدید(روان‏شناسان و فیلسوفان جدید)این مطلب را تایید نکرده باشند.نمى‏خواهم بگویم وحدت نظر کاملى وجود دارد ولى

.............................................................. 1.اسراء/23.

لا اقل از نظریات بسیاربسیار اساسى و متینى که محققین روان‏شناس و روانکاو امروز دارندیکى همین است.بعضى مقالات به زبان فارسى هم ترجمه شده است.

این روان‏شناس معروفى که شاگرد فروید هست‏به نام یونگ، از کسانى است که در اصل «شعور باطن‏» عقیده‏اش با فروید موافق است، مى‏گوید راست مى‏گویى، شعور انسان‏منحصر به شعور ظاهر نیست، یک شعور مغفول و باطنى هم دارد; ولى معتقد است که بر خلاف آنچه فروید مى‏گوید که‏شعور باطن را فقط عناصر مطرود از شعور ظاهر تشکیل مى‏دهند، شعور باطن در فطرت هر کسى و در خلقت هر کسى قبل‏از اینکه به این دنیا بیاید، با خودش وجود دارد; عناصر مطرود از شعور ظاهر قسمتى از شعور باطن است و معتقد است‏که اعتقاد به خدا در شعور باطن انسان وجود دارد و جزء عناصر اصلى شعور باطن انسان است نه جزء عناصر مطرود از شعورظاهر، که فروید معتقد است اعتقاد به خدا شناسى یک عنصر مطرود از شعور ظاهر است که اینهارفته‏اند در باطن، بعد تغییر شکل داده و به شکل خداشناسى آمده‏اند.

یکى دیگر از کسانى که سخت طرفداراین حس و این غریزه است‏یعنى خداشناسى را به صورت یک حس و به صورت یک تمایل در وجود انسان مى‏شناسد، روان شناس‏و فیلسوف معروف آمریکایى ویلیام جیمز است که تقریبا معاصر هم ست‏یعنى در قرن ما مى‏زیسته و در نیمه اول‏قرن بیستم در گذشته است.این مرد یک کتابى نوشت و چون من ترجمه این کتاب را قبل از اینکه چاپ شده باشد دیدم و مطالعه‏کردم و هنوز مترجم اسم روى ترجمه نگذاشته بود، نمى‏دانم اسمش چیست ولى بعد چاپ شده (1) .این کتاب را آقاى مهدى‏قاینى رفیق ما در هفت هشت‏سال پیش ترجمه کرد و قبل از آنکه چاپ کند آورد من دیدم.من آن‏وقت‏یک قسمتهایى از آن برداشتم.در آن کتاب این مرد این طور مى‏گوید: «هر قدر انگیزه و محرک میلهاى ما از این عالم‏طبیعت‏سر چشمه گرفته باشد، غالب میلها و آرزوهاى ما از عالم ماوراء طبیعت‏سر چشمه گرفته است‏» .

مى‏گوید بیشترآرزوهاى ما ریشه‏اش طبیعت نیست.اگر در ما میل به خوراک وجود دارد،این غذاى خارجى است که این میل را در ما به وجود آورده ولى در ما

.............................................................. 1.[این کتاب به نام دین و روان چاپ شده است.]

میلهاى عالى‏ترى‏وجود دارد که منشاش حقایق بالاتر از امور مادى است، چرا که غالب آنها باحسابهاى مادى و عقلانى یعنى با حسابهاى فکرى که آدم روى منافع و حسابگرى‏بخواهد به وجود بیاورد جور درنمى‏آید.ما بیشتر به آن عالم بستگى داریم تا به این عالم محسوس و معقول.این یک قسمت از عبارت اوست.

قسمت دیگر این است، مى‏گوید: «هر وضع و حالتى را که «مذهبى‏» بنامیم چیزى از وقارو سنگینى و وجد و لطف و محبت و ایثار همراه دارد.اگر خوشى به او روى دهد خنده‏هاى جلف و سبک از او دیده نمى‏شود واگر غمى به او روى دهد ناله و ناسزا از او شنیده نمى‏شود.آنچه من در آزمایشهاى خود اصرار دارم وقار و سنگینى است‏» .

یکى از خصائص حس دینى را به اصطلاح‏یک حالت‏سنگینى و وقار در انسان تشخیص مى‏دهد، چون این مرد روان‏شناس بوده است و در حدود سى سال روى همین حس‏مذهبى افراد مطالعه کرده، روى افرادى که به اصطلاح یک حالت تصوف و عرفان داشته‏اند، روى مکاشفات اینها[مطالعه‏کرده].کتاب شیرین و جالبى است، حتما آن را بخوانید.یک عبارت دیگر هم همین مرد دارد، آن را هم برایتان نقل کنم، مى‏گوید: «آیا احساسات الوهیت و وجدان خداوند در نزدبشر یک احساس واقعى و حقیقى است‏یا یک امر خیالى و وهمى؟» بعد این طور مى‏گوید: «من به خوبى مى‏پذیرم که سرچشمه زندگى مذهبى دل است‏» .

سایر سر چشمه‏هایى‏را که دیگران مى‏گویند مذهب را چه و چه و چه تامین کرده قبول‏ندارد، ریشه‏اش از دل خود آدم سر چشمه مى‏گیرد.بعد مى‏گوید: «قبول هم دارم که فرمولها و دستور العملهاى‏فلسفى و خداشناسى مانند مطالب ترجمه شده‏اى است که اصل آن به زبان دیگرى باشد» .

خیلى حرف عالى و جالبى است.مى‏گوید فلسفه و علوم‏یا علم کلام مذهب را به

وجود نیاورده، این احساس مذهبى است که اینها را به‏وجود آورده.مى‏گوید مثل بیانات فلاسفه و متکلمین مثل این است که یک کتابى را از زبانى به زبان دیگرى ترجمه کنند.درواقع آن چیزى که این حرفها را به وجود آورده دل بشر است، فطرت بشر است، بعد به این صورت در آمده است.

- آن حس مذهبى است.

استاد: بله،یا آن حس مذهبى انسان است که در هر کسى هست.یک کتاب کوچکى این آقاى‏دکتر شریعتى خودمان ترجمه کرد[به نام]نیایش، شرکت انتشار چاپ کرد.نیایش‏مال همین الکسیس کارل معروف است.او راجع به اصالت دعا بحث مى‏کند، چون دعا هم عبادت است.کارل‏از آن کسانى است که خیلى اصرار دارد روى این حس مذهبى که حس مذهبى یک حس اصیلى در انسان است.مثلا درباره دعامى‏گوید: دعا پرواز روح است به سوى خدا، پرواز واقعى روح است به سوى خدا.

فرید وجدى در دائرة المعارف از رنان نقل مى‏کند که گفته است: «ممکن است روزى هر که را دوست مى‏دارم نابودو از هم پاشیده شود، هر چه که در نزد من لذت بخش‏تر و بهترین نعمتهاى حیات است از میان برود و نیز ممکن است آزادى به‏کار بردن عقل و دانش و هنر بیهوده گردد ولى محال است که علاقه به دین متلاشى یا محو شود بلکه همواره و همیشه‏باقى خواهد ماند و در کشور وجود من گواهى صادق و شاهدى ناطق بر بطلان مادیت‏خواهد بود» .

در این زمینه خیلى سخنها گفته شده است.مطلبى‏را که اخیرا من خودم برخورد کرده و پیدا کرده‏ام براى شما نقل مى‏کنم. یک کتابى اخیرا دستم افتاده، شاید هم اخیرا منتشر شده‏به نام دنیایى که من مى‏بینم از اینشتین، مجموعه‏اى است از یک سلسله نامه‏ها یا مقالات و سخنرانیهایى که این مرددر موضوعات مختلف کرده، اینها را جمع کرده‏اند و شاید اصل کتاب هم به همین صورت است، حالا خودش یا کس دیگر جمع‏کرده نمى‏دانم.متاسفانه این کتاب یا خیلى بد ترجمه شده و یا خیلى بد چاپ شده، چون وضع عبارتها مغشوش است‏و من نمى‏دانم مترجم ضعیف بوده است‏یا در وقت چاپ بعضى از کلمات یا حرفها افتاده است، ولى خوب این قدر نیست که از

آن استفاده نشود.درآن کتاب یک فصلى دارد تحت عنوان «مذهب و علوم‏» .من قسمتهایى از آن‏فصل را چون در همین زمینه است براى شما نوشته‏ام و مى‏خوانم.

قطع نظر از اینکه گوینده یک دانشمنددرجه اول عصر خودش هست، اصلا در اینجا یک بحث عالى کرده و خود بحث عالى است.آنجا مقدمه‏اى مى‏آورد که من در دو جمله‏آن را خلاصه کرده‏ام، مى‏گوید محرک انسان عشق و آرزوست.بعد مى‏گوید ببینیم چه محرکى، چه عشق و آرزویى‏مذهب را به وجود آورده است.مى‏گوید هیجانات و احساسات موجد مذهب، بسیار مختلف و متفاوت‏اند، یک چیز را نمى‏شود عامل‏آن حساب کرد.آن وقت تقسیم‏بندى مى‏کند.این آدم در واقع سه جور مذهب درست مى‏کند از نظر عاملى که مذهب رابه وجود آورده است و از نظر کیفیت; اسم یک مذهب را مى‏گذارد مذهب ترس، مى‏گوید: «مسلم در میان اقوام ابتدایى یک عاملى‏که فکر مذهب را به وجود آورده ترس بوده‏» که روى این جهت دیگران هم خیلى بحث کرده‏اند: ترس از مرگ،ترس از گرسنگى، ترس از حیوانات وحشى، ترس از جنگ، ترس از وبا، ترس از قحطى. یکى از حکماى بسیار قدیم رومى متعلق به دوهزار سال پیش مى‏گوید «ترس مادر خدایان است‏» .مى‏خواهد بگوید همه این خدایان را ترس به وجود آورده.اینشتین هم ترس را به‏عنوان یک عامل در میان اقوام ابتدایى قبول مى‏کند.یک عامل دیگر هم براى مذهب نشان مى‏دهد و اسم آن را مى‏گذاردعامل اخلاقى یا عامل اجتماعى یعنى احتیاج انسان به یک پناهگاه اخلاقى.عبارت را من نوشته‏ام، مى‏گوید: «خصیصه اجتماعى بشر نیز یکى از تبلورات‏مذهب است.یک فرد مى‏بیند پدر و مادر، خویشان و رهبران بزرگ مى‏میرند، یک یک اطراف او را خالى مى‏کنند.پس‏آرزوى هدایت‏شدن، دوست داشتن، محبوب بودن و اتکاء و امید داشتن به کسى زمینه قبول عقیده به خدا را در او ایجاد مى‏کند.این خدا(خدایى‏که به واسطه این جهت پیدا شده باشد)(1) بخشنده و مهربان است، حفظ مى‏کند، کائنات را بر سر پا نگه‏مى‏دارد، پاداش و جزا به مخلوقات مى‏دهد، خدایى است که نسبت به وسعت دید معتقدینش دوست مى‏دارد زندگى و قبیله و نژاد را(آنهایى‏که خدا را در حد قبیله مى‏شناسند یا در حد بیشتر یا کمتر)(2) حفظ کند، تسلى دهنده بر آرزوهاى سر خورده‏و خواهشهاى اقناع نشده است، خدایى است که ارواح مردگان را از فساد و تباهى

.............................................................. 1 و 2.[جمله داخل پرانتز از استاد است.]

در امان مى‏گیرد.این زمینه عقیده‏اجتماعى یا اخلاقى خداست‏» .

و او خودش یهودى است که این حرف را مى‏زند، مى‏گوید: «کتاب مذهبى یهودیان تکامل از مذهب ترس به مذهب‏اخلاقى را به عالى‏ترین صورتى تصویر مى‏کند و همچنین آن تصویر و تشریح در انجیل عهد جدید ادامه مى‏یابد» .

مى‏گوید خدایى‏که در تورات و در انجیل معرفى شده خدایى است که همان انسان روى‏خصیصه اخلاقى و اجتماعى، خودش او را براى خودش ساخته است.

«ولى‏مذاهب ملل متمدن، بخصوص مذاهب ملل شرق، اصل معنوى و متکى به‏اصول اخلاق است.» (1) .

بعد یک بحثى راجع‏به فایده مذهب مى‏کند و مذهب و لو مذهب ترس و مذهب اخلاق را - که‏قبول ندارد این مذهبها یک مذهب حقیقى و واقعى باشد، بلکه‏اینها را مذهبهاى ساختگى مى‏داند - در عین حال براى بشر مفید مى‏داند.

مى‏گوید: «تکامل از مذهب ترس به مذهب اخلاق قدم بزرگى‏در زندگى ملل است، حال گو که مذهب ترس و یا مذهب مطلقا به اصول اخلاقى تکیه داشته باشد، همه تسلیحى علیه آن چیزى‏است که ما در مقابل آنها باید خود را حفظ کنیم; یعنى مذهب ترس و مذهب اخلاق و معنى، سفر نجات روح بشر از فساد و انحطاط است‏» .

فایده اینها را قبول مى‏کند.مى‏گوید یک‏خاصیت مشترکى که مذهب ترس و مذهب اخلاق دارد این است که براى خدا شکل قائل است;خدا را مثل یک انسان [دانسته]، خصائص و صفات یک انسان را به خدا مى‏دهد: «عمومیتى که در بین این انواع مختلف مذهب‏موجود است عقیده به این است که خدا شکل دارد، یعنى به شکل مخصوصى تظاهر کرده یا مى‏کند» .

.............................................................. 1.اینجا عبارت کتاب ناقص است، نمى‏دانیم چه مى‏خواسته بگوید.

به همین دلیل اینها را تخطئه مى‏کند.مى‏گوید همیشه‏در گذشته این جور بوده‏اند: «ولى فراموش نشود که در این بین عده قلیلى از افرادو جماعات یافت مى‏شود که یک معنى واقعى از وجود خدا را براى این اوهام دریافته‏اند که واقعا داراى خصائص و مشخصات‏بسیار عالى و تفکرات عمیق و معقول بوده، به هیچ وجه قابل قیاس با آن عمومیت عقیده نیست‏» .

که مى‏گوید درطول گذشته هم این جور بوده.

«اما یک عقیده‏و مذهب ثالث بدون استثنا در بین همه وجود دارد، گرچه خالص و یکدست‏در هیچ کدام یافت نمى‏شود; من آن را احساس مذهبى آفرینش یا وجود مى‏دانم‏» .

معتقد است به اینکه در همه انسانها[این‏احساس مذهبى وجود دارد]ولى بعد مى‏گوید که بعضى افراد ممکن است فاقد این[احساس]باشند.شاید این هم نقص در مترجم است‏که اول مى‏گوید در همه، بعد بعضیها را فاقد آن مى‏داند.مى‏گوید یک احساس مذهبى بالخصوصى‏در همه افراد هست که من آن را احساس مذهبى آفرینش یا وجود مى‏دانم: «بسیار مشکل است این احساس را براى کسى‏که کاملا فاقد آن است توضیح دهیم، بخصوص که در اینجا دیگر بحثى از آن خدا که به اشکال‏مختلف تظاهر مى‏کند نیست.این خدا بزرگتر است از اینکه توصیف بشود» .

این همان خدایى است که ما مسلمانها او را «الله‏اکبر من ان یوصف‏» مى‏دانیم.

«در این مذهب فرد کوچکى‏آمال و هدفهاى بشر، و عظمت و جلالى که در ماوراى امور و پدیده‏هادر طبیعت و افکار تظاهر مى‏نماید را حس مى‏کند.او وجود خود را یک نوع زندان‏مى‏پندارد (1) ، چنانکه مى‏خواهد از قفس تن پرواز کند و تمام هستى را یکباره به عنوان یک حقیقت واحد دریابد» .

فرق عجیبش این است.مى‏گوید این جوراحساس درباره مذهب و خدا، خدا را

.............................................................. 1.مشخصات این احساس را مى‏گوید.

به این عظمت‏ادراک کردن و بعد هم احساس میل پرواز به سوى او، این احساس چیزى نیست‏که در دوره امروز در بشر پیدا شده باشد; قرائن نشان مى‏دهد که از اوایل‏تمدن بشر خدا به این صفت در میان بشر درک شده بود; چون یک احساس بوده در مردم وجود داشته است.مى‏گوید: «ابتداى این مذهب و آثار شروع به آن به اوایل شروع‏تمدن بشرى مى‏رسد، مثلا در مزامیر داوود گفته‏هاى بعضى انبیا و نیز از قرارى که از نوشته‏هاى‏بزرگ شوپنهاور بر مى‏آید بودائیزم نیز حاوى جوهر این مذهب است‏» .

درباره کتاب یهودیهاو انجیل مى‏گوید اینها خدا را در یک حد پایینى معرفى کرده‏اند،خدا را در شکل یک انسان تصویر کرده‏اند ولى در مزامیر داوود و در بودائیزم - آن‏طور که من در کتابهاى شوپنهاور خوانده‏ام - این احساس مذهبى آفرینش کاملا منعکس است.

«نوابغ مذهبى اعصار گذشته به‏وسیله این نوع احساس مذهبى که نه اصول دین مى‏شناسد(1) ونه خدایى که به تصور آدمیان در آید مشخص شده است.آنها خدا را به همین عظمت‏و بزرگى درک کرده‏اند به طورى که اکنون هیچ کلیسایى وجود ندارد که‏اصول آموزش آن متکى بر این عقیده باشد(2) به این معناکه فقط در بین بدعت گذاران قرون(3) مى‏توان به طور صریح اشخاصى را یافت که مملو از عالیترین احساسات‏این مذهب بوده و در احوال مختلف مورد احترام معاصرین خویش قرار گرفته‏اند» .

باز دو مرتبه به کلیسا مى‏زند: «حال اگر این مذهب تصور صحیحى از خدا و عالم لاهوت‏به دست نمى‏دهد، چگونه و به چه وسیله به دیگران تبلیغ مى‏شود؟ به نظر من این مهمترین وظیفه هنر و علم است که‏این حس را برانگیزد و آن را در وجود آنها که صلاحیت دارند زنده نگاه دارد» .

.............................................................. 1.البته مقصودش اصول دینى است که مسیحیها براى خدا معین کرده‏اند. 2.باز تک مضراب‏مى‏زند به کلیسا که کلیسا چنین خدایى را درک نمى‏کند و نمى‏شناسد. 3.یعنى کسانى‏که کلیسا آنها را منحرف مى‏داند ولى آنها موحد واقعى بودند.

صفحه : 53
ما اینها را نقل کردیم براى اینکه معلوم باشد لا اقل‏در دنیاى قدیم و جدید یک چنین نظریه‏اى وجود دارد، یک چنین فکرى وجود دارد که در وجود انسان یک احساس اصیل نسبت به خدا وجود دارد.

تقویت‏حس‏خداجویى راجع به این احساس، یعنى مذهب از آن جهت که احساس است‏چه کار باید کرد؟راه بسیار بسیار خوبش همین است که آقاى اینشتین نشان داده.کارعلم و کار هنر این است که این احساس را تحریک کند.این دیگر درس نیست، مثل حس هنر در انسان است.حس هنرو حس زیبایى در هر کسى هست ولى این را باید تقویت کرد; با نشان دادن مظاهر هنر و آشنا کردن با مظاهر زیبایى، این حس را باید تقویت کرد.

عبادات همین حس را تقویت مى‏کند و مسلم اگرهر راه دیگرى را بشر طى کند از این راه بى‏نیاز نیست، یعنى درست است آن راهها عقل انسان را اقناع مى‏کند ولى چیزى‏که انسان را عملا موحد مى‏کند این حس است، به شرط اینکه انسان این حس را پرورش بدهد.این حس است که اگر انسان‏عبادت را با شرایطش انجام بدهد، مثلا صبح خیلى زود، اول طلوع صبح لا اقل بیدار بشود، خلوت باشد، در وقتى است که‏استراحت کرده، شواغل و موانع دیگر مزاحم نیست، با یک حال خلوص نیتى و با یک توجهى، با یک حضور قلبى اگر دو رکعت‏نماز بخواند بلکه یک «سبحان ربى العظیم و بحمده‏» که مى‏گوید، یک «سبحان ربى الاعلى و بحمده‏» که مى‏گوید، از آن عمق‏باطنش به موج و به لرزه و حرکت در مى‏آید.این حرفهایى که اینهمه شنیده‏اید که مى‏گویند برو دلت را صاف کن، قلب‏را تصفیه کن تا خدا را بشناسى، صفاى نفس ایجاد کن، مفهوم صحیحش همین است، یعنى در وجود تو یک چنین تمایل‏اصیلى وجود دارد، برو این را تقویت کن.چون این میل به سوى بالاست موانعش این است که آن تمایلات به سوى پایین مانع‏آن مى‏شوند; موانع آن را بر طرف کن.هر چه بیشتر این حس را تقویت کنى‏دلت و قلبت بیشتر به وجود خدا گواهى مى‏دهد.این حس به قول مولوى: همچو میل کودکان با مادران سر میل خود نداند در لبان

بچه که به دنیامى‏آید به حکم یک غریزه اصیل گردنش را کج مى‏کند، لبهایش حرکت‏مى‏کند، در جستجوى پستان است، پستانى که آن را از راه فکر و عقل و حس یعنى تجربه‏و آزمایش نشناخته، اصلا تا حالا با آن تماس نداشته ولى غریزه آن را مى‏کشاند، خودش هم نمى‏داند، کشیده مى‏شود بدون‏اینکه خودش بفهمد که به کجا کشیده مى‏شود و چرا کشیده مى‏شود.

خوب، این یک راه است که‏ما این را خیلى به طور اختصار شرح دادیم و اگر بنا بشود اینها نوشته‏شود خیلى باید به تفصیل بیشتر نوشته شود و به نظر من همین مقدار کافى است.
http://www.hawzah.net/per/A/do.asp?a=ABCA1.HTM