عصر حاضر، عصر گسترش سریع علوم و انفجار اطلاعات است از این رو دست یابى سریع به اطلاعات فشرده امرى ضرورى می نماید که باید از زیاده گویى و صرف وقت زیاد دریافتن مطالب جلوگیرى کرد.
در حال حاضر به جاى آنکه از مقالات مفصل و عبارات و واژه هاى مرکب و طولانى استفاده شود روش هایى از قبیل استفاده از چکیده نویسى و اطلاعات گزیده به کار گرفته می شود که محققان ضمن آنکه از تازه ترین اطلاعات با خبر می شوند در وقت آنها صرفه جویى شده و به راحتى می توانند به مطالب علمى مورد نظر خود دست یابند.
اصطلاح نامه (تزاروس) بهترین راه براى دریافت اطلاعات و تنظیم مناسب آنها است به ویژه اگر این اطلاعات انبوه به رایانه سپرده شود و از ساختار منظم اصطلاح نامه (که با منطق کامپیوترى هم خوانى دارد) استفاده شود، سرعت و دقت ماشین را چند برابر کرده و از ریزش و یا کاهش اطلاعات مطلوب پیش گیرى شده و پژوهش گران سریعتر و بهتر به اطلاعات مورد نیاز خود دست خواهند یافت.
از مشهورترین اصطلاح نامه ها: اصطلاح نامه یونسکو (Uesco Thesaurus) (با ویرایش هاى مختلف) درباره اطلاعات علمى و فنی، اصطلاح نامه اریک (of Eric Thesaurus) درباره تعلیم و تربیت و در زبان فارسى اصطلاح نامه هاى فرهنگى فارسى (اصفا) در مقوله هاى فرهنگى آموزش و پروش، ارتباطات، اقتصاد، جامعه شناسی، جغرافیا، روانشناسی، کتابداری، اطلاع رسانى و... و اصطلاح نامه نظام مبادله اطلاعات (نما) که ترجمه اصطلاح نامه اسپانیز است.
با توجه به گستردگى علوم اسلامی، ضرورت تدوین اصطلاح نامه در حوزه هاى مختلف علوم اسلامى یک امر مشهود بود که مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى «پژوهشگاه» وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در این مسیر نخستین قدم را پیش نهاد و تدوین این پروژه بزرگ را پذیرفت.
هم اکنون اصطلاح نامه هاى علوم قرآنی، فلسفه اسلامى و اصول فقه به پایان رسیده که در دسترس پژوهش گران می باشد و اصطلاح نامه هاى کلام اسلامی، منطق، علوم حدیث، اخلاق اسلامى و فقه هم در حال تدوین است که به زودى در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت. به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه ها در تمامى (8) شاخه اطلاعات کوتاه و مفید فراهم شده که زمینه تدوین فرهنگ نامه را فراهم خواهد نمود.

تعریف اصطلاح
اصطلاح (Term) واژه یا عبارتى است که در موارد خاص، معناى کاملاً دقیق و محدود را بیان کند و یا ویژه علم، هنر، حرفه، یا موضوعى خاص باشد. در اصطلاح نامه علاوه بر ثبت روابط اصطلاحات به برقرارى روابط کلیه واژه ها نیز پرداخته می شود.

تعریف اصطلاح نامه
اصطلاح نامه، مجموعه اصطلاحات استاندارد، گزیده شده و نظام یافته اى است که بین آنها روابط معنایى و رده ای، یا سلسله مراتبى بر قرار است و توانایى آن را دارد که موضوع آن رشته را با تمام جنبه هاى اصلی، فرعى و وابسته به شکل نظام یافته و به قصد ذخیره و بازیابى اطلاعات و مدارک و مقاصد جنبى دیگر عرضه کند، و از نظر ساختاری، گنجینه واژگان کنترل شده و سازمان یافته در یک زمینه خاص می باشد و حامل حداکثر اطلاعات با اقل ضایعات است.

اهداف اصلى اصطلاح نامه علوم اسلامی
ـ تهیه طرحى از حوزه علوم اسلامى براى نشان دادن روابط منطقى میان مفاهیم اصطلاحات و ترسیمى کلى و مجموعى از ساختار آن ها.
ـ تهیه واژگانى استاندارد براى حوزه معارف اسلامى ،به منظور یکسان سازى مدخلهاى نظام ذخیره و بازیابى اطلاعات.
ـ تهیه نظام ارجاعات بین اصطلاحات مترادف و شبه مترادف، براى کاربرد اصطلاحى واحد از مجموعه مترادفات و... در شبکه اصطلاحات.
ـ تهیه راهنما براى محققان، نمایه سازان و استفاده کنندگان جهت انتخاب اصطلاح صحیح براى جستجوى موضوعات علوم و معارف اسلامی.
اهداف کاربردى اصطلاح نامه علوم اسلامى
ـ در دست داشتن ساختارى منظم از واژه هاى به کار رفته در رشته هاى علوم اسلامى براى انتخاب آسان، صحیح و هماهنگ نمایه ها و حد و مرز دادن به جایگاه کاربردى آنها.
ـ وسیله ذخیره و بازیابى اطلاعات در هر رشته علمى یا فنی.
ـ زبان نمایه اى ساخت دار و کنترل شده و قابل استفاده در نظام نمایه سازى پس هم آرا در اطلاع رسانى علوم اسلامی.
ـ آسان کردن بهره گیرى از کامپیوتر از طریق فراهم آوردن زبان منطقى و نظام مند براى موضوع در علم مورد نظر.
ـ کنترل مترادفات و شبه مترادفات و تعیین اصطلاحات مجاز و مشخص کردن حدود معانى اصطلاحات براى ایجاد یکدستى و دقّت در نمایه سازى علوم اسلامی.
ـ کمک به محققانى که در رشته اى خاص به پژوهش می پردازند به عنوان ابزار، منبع و مرجع.
ویژگی هاى اصطلاح نامه علوم اسلامی
ـ اولین اصطلاح نامه در زمینه علوم اسلامى در حوزه فرهنگى عرب زبانان و فارسى زبانان.
ـ تنظیم و ارائه ساختار کلى هر یک از علوم اسلامى با توجه به نظرات مشهور و اهداف اطلاع رسانی.
ـ راهنمایى پژوهش گران در جهت تکمیل پایان نامه ها، مقالات و کتاب ها.
ـ استفاده از بخش هاى ترسیمى و نظام یافته در تدریس براى اساتید و دانشوران در تفهیم و تفاهم با استفاده از روابط معنایى میان اصطلاحات.
ـ تنظیم کتابخانه هاى تخصصى بر اساس بخش هاى ترسیمى و نظام یافته که به مراتب از روش هاى رده بندى جارى و مرسوم کتابخانه اى (کنگره و دیویی) بهتر و کارآمدتر بوده و در این مورد بهترین الگو است.
ـ امکان طبقه بندى اطلاعات از مدارک و منابع با استفاده از برنامه نرم افزارى و دسترسى سریع و آسان به مطالب مورد نظر.
ـ برقرار کردن روابط معنایى میان اصطلاحات و واژه هاى علوم اسلامى که معمولاً از طریق رابطه هم ارز (مترادف)، رابطه سلسله مراتبى (اعم و اخص، کل و جزء، مفهوم و مصداق و...) و وابسته نشان داده می شود که مجموع اصطلاحات هر رشته از عام به خاص (حاکم به تابع) و با حفظ همه جنبه هاى اصلى و فرعى و وابسته به شکلى نظام دار نشان داده می شود به گونه اى که تمامى اصطلاحات حاکم و تابع و زیربخشهاى منطقى آنها در یک دید و نگاه کلى به نمایش در می آید به نحوى که جایگاه اصلى و جنبى تمام اصطلاحات در ساختار کلى به همراه روابطى که با یکدیگر دارند تعیین می شود و هیچ اصطلاحى نیست مگر این که رابطه اش با اصطلاحات دیگر مشخص شده است.
ـ اصطلاحات گزیده شده معمولاً اصطلاحات رایج در رشته هاى خاص علوم اسلامى و اصطلاحات متروک ذکر
نمی شوند و در صورت لزوم همچون اصطلاحات مترادف به اصطلاحات رایج یا مرجّح ارجاع داده می شوند.
ـ اصطلاح نامه علوم اسلامى قابل گسترش است و هرگز بسته و پایان یافته تلقى نمی شود و شکل و اندازه آن به تناسب تحولات دانش ها تغییر می کند و تابع زمان است.
ـ اصطلاح نامه علوم اسلامى به شکلهاى الفبایی، درختى و نظام یافته تنظیم شده که هر کدام کاربرد خاص خود را دارد.

مرورى اجمالى بر کارنامه اصطلاح نامه علوم اسلامی
واحد اصطلاح نامه علوم اسلامى متشکل است از ارکان و گروه هاى پژوهشى که هم اکنون در هشت گروه فعالیت دارد.

ارکان
مسئول واحد پژوهشى اصطلاح نامه علوم اسلامی
شوراى علمى اصطلاح نامه علوم اسلامی
شوراى برنامه ریزى اجرایی

کمیته هاى تخصصی

آموزش و نظارت

گروه هاى پژوهشی

1 ـ گروه پژوهشى علوم قرآنی

2 ـ گروه پژوهشى فلسفه اسلامی

3 ـ گروه پژوهشى اصول فقه

4 ـ گروه پژوهشى کلام اسلامی

5 ـ گروه پژوهشى اخلاق اسلامی
6 ـ گروه پژوهشى علوم حدیث

7ـ گروه پژوهشى منطق

8 ـ گروه پژوهشى فقه

گروه پژوهشى علوم قرآنی
ویرایش اول این اثر در سال 75 توسط شوراى علمى اصطلاح نامه با همکارى محققان و مشاوران در 581 صفحه در یک جلد چاپ شده است که کل اصطلاحات به کار رفته 4151 اصطلاح است که با مراجعه به بیش از 200 عنوان کتاب صورت گرفته است، این مجموعه در سه بخش الفبایی، نظام یافته و سلسله مراتبى تنظیم شده است.

مستندنویسی
ـ به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات کوتاه و مفید و فراهم ساختن زمینه تدوین فرهنگ علوم قرآنى بیش از 2600 اصطلاح کاربردی تر برگزیده شده و براى آنها برگه هاى مستند با مشورت اساتید فن تهیه و تنظیم شده است ضمن اینکه تمامى اصطلاحات موجود در اصطلاح نامه به منابعى مستند شده و آدرس آنها ذیل هر اصطلاح ذکر گردیده است در این پروژه به بیش از 200 منبع مراجعه و آدرس دهى و براى تمامى آنها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهیه شده است.
ـ مجموعه مستندات به صورت فرهنگ نامه علوم قرآنى در هزار صفحه در حال نشر می باشد.
ـ براى اطلاع بیشتر و دسترسى دقیق تر به قسمت هاى خاص متون علاوه بر مستندات کتابهاى اصلى علوم قرآنى در حال فهرست بردارى می باشد که از طریق اصطلاحات می توان به متون راه یافت.

گروه پژوهشى فلسفه اسلامی
ویرایش این اثر در سال 76 توسط شوراى علمى اصطلاح نامه و با همکارى محققان و مشاوران در 1289 صفحه در دو جلد چاپ شده است. این اصطلاح نامه در بردارنده 21000 اصطلاح است که با مراجعه به بیش از 122 عنوان کتاب این تحقیق صورت گرفته است.
این مجموعه در دو بخش الفبایى و نظام یافته تنظیم شده است.

مستندنویسی
ـ به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات کوتاه و مفید و فراهم ساختن زمینه تدوین فرهنگ فلسفه اسلامى بیش از 2000 اصطلاح کاربردی تر برگزیده شده که براى مستند نویسى در دستور کار قرار گرفته است ضمن اینکه تمامى اصطلاحات موجود در اصطلاح نامه به منابعى مستند شده و آدرس آن ها ذیل هر اصطلاح ذکر شده است.
در این پروژه به بیش از 120 منبع مراجعه و آدرس دهى شده و براى تمامى آنها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهیه و تا کنون مستند یک هزار اصطلاح فراهم آمده است.

گروه پژوهشى اصول فقه
ویرایش اول این اثر در سال 78 توسط گروه پژوهشى اصول فقه با همکارى مشاوران در 405 صفحه در یک جلد چاپ شده که کل اصطلاحات به کار رفته 5394 اصطلاح است که با مراجعه به بیش از 150 عنوان کتاب صورت گرفته و این مجموعه در سه بخش الفبایی، نظام یافته و سلسله مراتبى تنظیم شده است.

مستندنویسی
به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات کوتاه و مفید و فراهم ساختن زمینه تدوین فرهنگ اصول فقه حدود 3000 اصطلاح کاربردی تر برگزیده و براى آن ها برگه هاى مستندى تهیه و تنظیم شده که تا پایان سال 80 در برنامه نرم افزارى قابل ارائه خواهد گردید، ضمن اینکه تمامى اصطلاحات موجود در اصطلاح نامه به منابعى مستند شده و آدرس آن ها ذیل هر اصطلاح ذکر شده است، در این پروژه به بیش از 190 عنوان کتاب مراجعه و آدرس دهى شده و براى تمامى آنها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهیه شده است.
ـ مجموعه مستندات اصول فقه در سال 81 چاپ و منتشر می شود.

گروه پژوهشى کلام اسلامی
این تحقیق توسط گروه پژوهشى کلام اسلامى با همکارى اساتید مشاور به پایان رسیده و آماده چاپ می باشد. اصطلاح نامه کلام اسلامى در بردارنده بیش از 15000 اصطلاح است که تحقیق آن با مراجعه به بیش از 120 عنوان کتاب کلامى صورت گرفته و این مجموعه در سه بخش الفبایی، نظام یافته و ترسیمى تنظیم شده است.

مستندنویسی
به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات کوتاه و مفید و فراهم ساختن زمینه تدوین فرهنگ کلام اسلامى حدود 4000 اصطلاح برگزیده در دستور کار قرار دارد که 40% آنها مستندسازى شده است. در این پروژه به بیش از 120 منبع مراجعه و آدرس دهى شده و براى تمامى آن ها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهیه گردیده است.

گروه پژوهشى اخلاق اسلامی
این کار در نیمه دوم سال 76 شروع و هم اکنون بیش از 90% کار آن به انجام رسیده است. این اصطلاح نامه در بردارنده بیش از 4000 اصطلاح است که پژوهشى در آنها با مراجعه به 175 منبع انجام شده و تا پایان سال 80 در برنامه نرم افزارى قابل ارائه خواهد بود و در سال 81 به چاپ می رسد.

مستندنویسی
به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات کوتاه و مفید و فراهم آمدن فرهنگ اخلاق اسلامى مستندنویسى بیش از 2000 اصطلاح در دستور کار این پروژه قرار گرفته و براى تمامى منابعى که در دستور کار اصطلاح نامه و یا مستندنویسى قرار دارد فهرست کاملى به صورت نمایه در برگه هاى مخصوصى تهیه شده که هم اکنون مشتمل بر 5000 فیش می باشد.

گروه پژوهشى علوم حدیث
کار این اثر از اواخر سال 76 شروع شده و حدود 30000 اصطلاح و 8000 مستند در دستور کار این پروژه می باشد که هم اکنون با مراجعه به بیش از 80 عنوان کتاب 80% کار اصطلاح نامه و 50% مستند انجام گرفته که اصطلاح نامه تا پایان سال 80 و مستندات تا پایان سال 81 در برنامه نرم افزارى قابل ارائه خواهد بود.
به منظور دسترسى دقیق تر به متون و منابع تمامى منابعى که مستندات و یا اصطلاحات از آنها گرفته شده براى آنها فهرست کاملى به صورت نمایه در برگه هاى مخصوصى تهیه شده که هم اکنون مشتمل بر 3000 فیش می باشد.

گروه پژوهشى منطق
کار این اثر در نیمه دوم سال 76 شروع و هم اکنون 95% آن با بیش از 6500 اصطلاح با مراجعه به منابع انجام شده است.
به منظور پشتیبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات کوتاه و مفید و فراهم آمدن فرهنگ منطق، مستند بیش از 3500 اصطلاح در دستور کار این گروه قرار گرفته که 50% اصطلاحات تا کنون مستندنویسى شده است و براى تمام منابعى که در دستور کار اصطلاح نامه و یا مستندنویسى قرار دارد فهرست کاملى به صورت نمایه در برگه هاى مخصوص تهیه شده که هم اکنون مشتمل بر 3000 فیش می باشد.

گروه پژوهشى فقه
این پژوهش از ابتداى سال 77 شروع گردیده که در این مرحله بیش از 30000 اصطلاح از 10000 مستند در دستور کار این پروژه می باشد که هم اکنون با مراجعه به 200 عنوان کتاب تکلیف 25 باب فقهى با بیش از 4000 واژه مشخص شده است.
لازم به تذکر است که تدوین اصطلاح نامه عرفان اسلامى نیز در ردیف کارهاى آینده این واحد قرار گرفته است.

گروه کلیات و امور مشترک
به هنگام تدوین اصطلاح نامه هاى تخصصى کلید واژه هایى وجود داشت که به طور مشخص در هیچ یک از اصطلاح نامه هاى مورد نظر قرار نمی گرفت و از سویى در نمایه سازى به واژه گانى بر خورد می شد که در حوزه علوم اسلامى به عنوان اصطلاح تخصصى محسوب نمی گردید، از این رو می بایست این سرى اصطلاحات نیز شناسایى و سرو سامان می یافتند تا نمایه سازان از اصطلاحات مشخص و کنترل شده اى استفاده نمایند و امکان سامان یافتن تمامى اطلاعات فراهم شود این نوع اصطلاحات در بخش هاى ذیل طبقه بندى شدند
1 ـ واژگان عمومى

2 ـ اعلام و اسامى اشخاص حقیقی
3 ـ تنالگان (1) (اسامى اشخاص حقوقی)
4 ـ تنالگان (نام کشورها، استان ها، شهرها، و...)
به منظور پشتیبانى نمایه سازى مطبوعات از سال 68 تا 75 و همچنین مجموعه آثار شهید مطهری، مقام معظم رهبری، آیت الله حسن زاده آملى آیت الله جوادى آملی، و مرحوم آقاى فلسفى و ادامه نمایه سازى مجلات دفتر تبلیغات و ذخیره و بازیابى اطلاعات از طریق رایانه، همزمان با نمایه سازی، اصطلاحات مورد نیاز پس از پیش نهاد نمایه سازان توسط گروهى بررسى و تصویب می شد و مرحله به مرحله به صورت جزواتى تنظیم و ویرایش می گردید که در تابستان 75 آخرین ویرایش آن انجام یافت.

--------------------------------------------------------------------------------

1- بازتاب اندیشه در مطبوعات روز ایران ش23، بهمن 80.